چاغداش دده ميز ؛ دده كاتيب

+0 ^

 چاغداش دده ميز ؛ دده كاتيب


دده كاتيب


رحمتلي حاج عبدالرحمان طيار قولنجي – جعفر اوغلو ، دده كاتيب تخلوصو ايله گونش ايلي ۱۳۰۴ ينجي ايلده اورميه نين قولنجي كندينده آنادان اولوب؛ ائله جان دوداغيندان چيخانا قدر اوز دوغولدوغو كند ده باش اوجاليق و متانت له عومور – گون گئچيرميشدير .او ؛ ائله كيچيك ياشلاريندان اسكي مكتب لرده ديزين قاتلايب علم اويره نمه يه باشلاميشدير . داها آرتيق دده كاتيب آدي ايله تانينان چاغداش شاعير و عاليم بو گونكو ادبياتيميزين ديرلي شاعيرلريندن ساييليب و وار گوجو ايله ادبياتيميزا خدمت گؤسته ره بيلميشدير. اونون دونيا گؤروشو، آناديلينه محبتي و خالقينا بسله دييي سئوگي سي چوخ درين و ديرلي دير؛ عيني حالدا خالقي نين دا اونا اولدوغو محبت سونسوز و سؤن درجه اعلا حدده دير. دده كاتيبين شعرلري كمي هابئله كيفي باخيمدان يوكسك سويه ده دير .  او شعر لرينده تورك ديللي شاعيرلر اوزل ليك له آذربايجان شاعير لريندن اولدوقجا فايدالانميشدير . بو شاعيرلرين كولگه سين اونون شعرلرينده داها آرتيق گورمك اولا بيلير : گنجه لي نظامي ؛ مولانا ؛ حكيم محمد فضولي ؛ بالوولو ميسكين، دوللو مصطفي ؛ اوستاد شهريار ؛ غازي محمد بوزقورت ؛ خسته قاسيم و ... بو كورگملي شاعيردن بو گونه كيمي بير نئچه كيتاب ايشيق اوزو گورموشلر كي بونلاري گوسترمك مومكون اولا بيلر : «اينجيلي صدف» ، «اورمو گؤلو» ؛ «گونوموز آيدين» چاپ اولوب.  واختي ايله شاعير دده كاتيب اورميه كوره سني لرين مذهبي عاليمي ده سايليردي . بو ديرلي شاعيرين بير شعرينه بورادا سيزي قوناق ائتمك ايسترديم .

 اوغلويام

يارادانا شوكر ائيله ره م
من بير موسلمان اوغلويام
فكر ائتمه‌ميش دانيشمارام
بير دوغرو انسان اوغلويام

الهام آلميشام قورآندان
عيبرت آلميشام زاماندان
قورخمام توزدان دوماندان
دالغالي توفان اوغلويام

من بير توركم بوزقوردلويام
اوغوز، دده قورقوردلويام
بير قيزغين آتش اودلويام
بير غئيرتلي قان اوغلويام

دده كاتب ائليم توركدور
دوغرو دوزگون يولوم توركدور
خوش دانيشان ديليم توركدور
من آزربايجان اوغلويام

گونوموزه قدر اونون شعرلرينين بير سيراسي گون ايشيغينا چيخيبسالاردا ؛ تاسف له هله بويوك بير مقياسدا شعرلري قورونماقدا دير . چونكو ؛ او داهي 25 ياشار قلم اله آليب شعر دئمه يه باشلاميش كي كونوموزه قدر 40 مين بيت هنده ورينده شعر سويله يه بيلميشدير . نه ياخشي كي اونون شعرلرينين ايكيسين بيرگه اوخويوروق:

دلبر

بير دلبره سلام وئرديم،

تور توخويور، الينده دير

بير ياشيل باش سونا كيمي،

اوزه ر عشقين گؤلونده دير

 

گؤزلري وار جيران كيمي

قاش قورولو كامان كيمي

قارا ساچلار ايلان كيمي

بوروق وورور، بئلينده دير.

 

دئديم: دلبر، ناز ائيله كم

عاشيق لره ائتمه ستم

گه ل من ايله اولاق همدم

باغريم آتش ميلينده دير.

 

دده كاتيب اوجالميسان

چوخلاريندان باج آلميسان

داها سنده قوجالميسان

نه يين واردي ديلينده دير.

***

يالان دير

كؤنول نفسين اؤلدورمه ميش رياضت ده يالان دير

حرام مالدان احسان اولماز، سخاوت ده يالان دير

بير انسانين اؤز نفسينده گر لياقت اولماسا

دده – بابا سلطان اولسا، نجابت ده يالان دير.

 

كيچيك لره تعليم ائيله، بؤيوك لره احترام

يوخسوللارين حالين يوخلا، دوشگونلره وئر سلام

يارادانا قوللوق ائله، خلقه خدمت، والسلام

اگر قصدين شهرت اولسا، او خدمت ده يالان دير.

 

بير آي اوروج، بئش واخت ناماز، الده تسبيح – سجاده

گئجه – گوندوز ذكر ائده سن، حاجا گئتسن پيادا

شيطانا يوز داش آتاسان، قوربان كسسن مينادا

كؤنلونده بير رحم اولماسا، عبادت ده يالان دير...

 

دئدييميز كيمي خوش ذووق لو شاعيريميز 40 مين بيت حدودوندا آنا ديليميزه شعر حصر ائدسه ده ؛ آنجاق دونيا آنا ديلي گونو 2/12/87 دئمك غريبه بير اتفاق اولاراق ياشامي دايانميش ؛ صاباحيسي گون چوخ حزن و اندوه ؛ هابئله طمطراقلا اوز وصيتي اساسدا ؛ آنادان اولدوغو كندده تورپاغا گئدير . اونون وفاتيندان چوخ گئچمه سه ده گون اولماز كي مزارينين زيارتينه گئدن اولماسين . دده كاتيبين شعرلري بير سيرا عاشيق لارين ديللرينين ازبري اولموش ؛ مجلس لرين ايسه بزه يي . آشاغيدا كي شعر همان شعرلردن دير باخين :

عاريفلردن سوردوم دونيا احواليـــن

آزاد قوشـا بـيـر قفسـدي” دئديـلــر

عؤمرون اعتيبارين سوال ائيله ديــم

گئتدي گلمـز،بير نفســدي دئديـلـــر

دئديم بيـرسرمايه،بيــرده سعـــادت

دئديلــر،خوش اخلاق، بيرده قناعـت

دئديم شوهرت اوچون اولسـا عيبادت

عاريف دئييــل بول هوسدير”دئديلــر

دئديم دونيا مالي ،دئديـــلر عيبــرت

دئديم بس جوانليــق، دئديلر فورصـت

دئديم بس قوجاليـق، دئديـلر حسرت

عؤمــرون پاييز يئلي اسدي دئديلـر

"دده كاتيب "  غم نهاليــــن غم اكــــــه

غم خرمنين،غم آنباريــن غم اكــــه

عؤمرون سوفره سيندن بير نئچـه تيكـه

يئديم دويماميشدان بسدي دئديـلـر .

من اونون پوئزياسينا گلديكده ؛ شاعيريميزي بو گون  دورد ديلي كركوك لو شاعير شيخ رضا طالباني كيمي بيريسي گوره بيليرم . نييه كي شيخ رضا طالباني ده دورد ديلده اوزوندن بيزه شعر ياديگار قويا بيلميشدير . دده كانيبين شعرلري ايچره باشقا ديللر او جمله دن كوردجه ؛ عربجه و فارسجا شعرلري اونون توركجه ميزدن علاوه اوست سطيرلرده آدين چكدييميز ديللره ده احاطه لي اولدوسو آپ – آيدين گورونمكده اولا بيلير . اورنك اولاراق داهي شاعيريميز رحمتلي اوستاد شهريارين دونيا شهرتلي حيدربابا پوئماسي ساياغيندا سويله ديگي "  اورمو گولو " منظومه سينين بير يئرينده بئله بويورموشدور :

اورمو گولو اعمالنا خطاء

مضي ربيع جاء خريف شتاء

رجاءنا من الله عطاء

عطاءه مغفرة الينا

سهل يا رب يوم الحساب علينا

=+=

اورمو گولو گفتني ها بسيار است

گشتنيها ؛ ديدنيها بسيار است

گر بخواهيم كردنيها بسيار است

هيچ مشكلي نسيت كه آسان نباشد

مرد بايد خائف ترسان نباشد

=+=

يا خوداي قوره دلشادمان كه

همو جي يه ايران آبادمان كه

هر سال محصولمان  زيادمان كه

بوكار كردن قدرتمان زور به بيد

همو روژا وحدتمان زور به بيد .

دده كاتيب همه شه هامي ني بيرلييه چاغيريب ؛ آرزي ائديردي هر بير يئرده امن آمانليق اولسون . بونونلا بئله او هنده ورده اولان شهرلري ده شهرلرينده ياخشي صفت لرله ذكر ائدير . باخين :

اورمو گولو ايكي اوستان سنين دير

بلكه بوتون آذربايجان سنين دير

ايراندا مشروطه قوران سنين دير

حقيقت دي يوخو دئييل دده جان

تبريزلي دي شوخي دئييل دده جان

=+=

گونئيلي چاليشقان اهل كارديلار

اوروج ناماز اهلي چوخ ديندار ديلار

ايپك جاده سينه ياديگار ديلار

علي معجز ؛ زهتاب پارلاق بير اولدوز

اوفول ائتمه ز پارلار هر گئجه – گوندوز

=+=

سالماسلي لار چوخ بلادان چكيب لر

مارشيموندان ؛ سميتقودان جكيب لر

زلزه له دن او توفاندان چكيب لر

يئنه ده هئچ سارسيلماييب قوللاري

آذربايجان توركجه سي دير ديل لري

اوست سطيرلرده دئديك كي اونون شعرلرينين خمير ماياسي عرفان ؛ اويود ؛ ديني آنلاملار هابئله اجتماعي مضمونلاري داشيماقدا دير . بونونلا برابر شاعير عشق دن قيراق دورمور. يئري گلديكده عشق ايله آليشيب يانيب ؛ ياخيلير !

كؤلگه سيز

ده لي كؤنول نئچه جمله ائيله بيان كؤلگه سيز

يارادان امانت وئريب جسدده جان كؤلگه سيز

كايناتي او يارادميش معنويدن-مادديدن

ايشيغين وئرمه ميش جهانا شمس تابان كؤلگه سيز

 

عقل يئتمز حكمتينه سن بير علم اللهه باخ

كؤلگه نوردان ايجاد اولار بوتون خلق اللهه باخ

منصور حلاج نه دئدي فناء في اللهه باخ

نور حق ظاهر اولاندا اولار هريان كؤلگه سيز

 

ملائكه نوردان يارانيب جيسمه خلاف بيل يقين

عين عيان ، نطق بيان ، آب شفاف همچنين

مومن لرين كؤنلو آيدين آينه ي صاف همين

دريالاردا موج روان ، باد- طوفان كؤلگه سيز

 

دده كاتيب گز جهاني دققته آل هر ياني

ارض و سما ، كهكشانلار فكره سالير انساني

جبراييلا گه تدي رسولا حق يانيندان فرماني

اوخونور اينسانليق درسي حكم قرآن كؤلگه سيز .

شاعير آشاغيدا كي شعرينده اوزون بير طوطي يه توتاراق اورك سوزلرين گورون نه گوزل بيان ائدير : 

طوطي

بو گون عجب بير قوش گؤردوم

آدين ســوردوم همن طوطي

افسوس ســـنين مـــوصــاحبين

اولـــوب زاغ و زغن طوطي

 

عربــــجه بـــوبــغادير ايسمين

يارادان خوش چكيب رسمين

ديلين اينسان قوش دو جسمين

فـــارسي شــكرشكن طوطي

 

طوطي مرغ هنـــدوستانـــسان

اوستـــانبولدا پـــاپاغان سان

سن آزاد اهل اورمــــانسان

يوخ كي زيندان مسكن طوطي

 

دده كاتيب نه بـــحــثده سن

نه غـــوغـــادا نـه سسده سن

حاييف بــاغلي قفــسده سن

نه ســـن آزاد نه من طــوطي .

دده نين اويود وئريجي شعرلري آز دئييل . او انسان اوغلونا بير داهي ساياغي دئيير كي الينده بير ايش اولاندا اوزوندن چيخما . بوگونون صاباحي وار . هامي ني الده ساخلا . بير ايش گورمه كي صاباح كور – پئشمان اولاسان .

 تاماشا

بئش گون ياز باهارا آلدانان اينسان

يازين گتسه قيشيندادير تاماشا

مغرور اولوب قورولوقدا آت قووان

باتلاقلارا دوشنده دير تاماشا

 

زامان دؤنر هر واخت بوگون اولانماز

قوجاليقا لقمان چاره بولانماز

سيندين كئچر قان داماردا دولانماز

آياقلارين شيشنده دير تاماشا

 

گوونمه گوجونه بوكولر بئلين

توكنر آيلارين قورتولار ايلين

تؤكولر ديشلرين دوز دئمز ديلين

پلتك ووروب چاشاندادير تاماشا

 

دده كاتيب گولوسيتانين سولاندا

حق صاحيبي امانتي آلاندا

جانسيز جسد تورپاق آلتدا قالاندا

يئر قوردلاري دئشنده دير تاماشا .

 

اويماغين افسانه دي

 دلي كونول بير قالخ اويـان اويـماغين افسانه دي

معرفتين اولســـــــا اگـــر راه ســـــنه روانـــه دي

اوز نفسيني خوش تانيان دوغــرو بـــولار حققيني

گردش نـظم كـــائنــات نيـــشان جـــانــــانـــه دي

 

حق عـــلمي كـــامل اولــسا ذره لر ايــثبات ائـدير

ليل نـــهار ربع مـــسكون دريـــالار ايـــثـبـات ائــدير

يــــئردن بيـــتن گول چيــــچــــكلر ايثــــبات ائــدير

عـــقل عـــلم نقـصانيلر قوي دئسين افــسـانه دي

 

بيـــر اينـــسانين انـــداميندا يوز مينلر جه وار گــواه

بيـــر عـــالمين  نيـــظاميندا مـيليونلارجا ايــــنتيباه

طــالب اگــر عاريف اولسا چوخ آيدين دي شـاهراه

گورمـــه ديگين ايـــنكار ائـــدن تام عيار ديــوانه دي

 

ماتــريالـــيسم اينــكار ائـــدير هر خارق العاده ني

صـــانع يارانـــميشا بيلير نـــئچه جـــاهل ماده ني

گــوزده اگر خيلل اولـسا خوش سئچمز جاده ني

عيــن احول ايـــكي گــورور حــقــيقت بير دانه دي

 

دده كـــاتيب  كئـچمه حددن گوجون يئتمز هر زادا

سن بــير نارين قارينجاسان اوزه نمه سن دريـــادا

كج رود جاهــل در طـــريق آزيب قـــالار صـــــحرادا

نـــور حق اولـــمايان بير ائـو، ائو دئـييل ويــرانه دي .

 

 چگمه ميننت

 

ديوانه ديل دوغـــــرو دولان كــــونــلون ائوين ائيـله صاف

دوغرو ياشا دوغرو دانيش هئچ كيمسه دن ائتـمه خاف

هــر ايــــشينده بـــير آللاهي دوغـــرو چاغير ياد ائيــله

هئچ كيمسه دن چكمه ميننت ،ميننت يعني كـوه قاف

 

او گـــون كــي وجــودا گـــه تدي خالق ســبحان سني

مــــوقــددر ائــــيله مـــيش ريـــزقــين قـــادير حي غني

بنـــده اونـــو اونـــوتــماســا او اونــــوتــــماز بـــنــده ني

درد ه درمـــــان يــــارادانـــدير هـــر طــــبيبه ائتــمه لاف

 

ســــن نـــامرده بـــويون اگــــمه اگــــري قـالار قــامتين

دوغــــرو يـــاپيش اتــــگيندن حقده ن ايسـته حــاجتين

حــق وئــره نه قـــانع اولــــسان آرتــيق اولار حــورمتين

قـــــناعت بـــير كــــيميادير بــوندا كي يوخـدي خــيلاف

 

ســــن بــاخ خــــاليــقين ايشينه ياراديب هــفـتاد و دو

هــر كـس اوزون حق تاني ييب دئسم چوخــدو گـفتگو

دده كـــاتيــب يـــار غـــولامي نـــه از ايـــنـم نــه از او

نه صـــــرافــم دور ســــئچرم نه زرگـــرم نــه زر بــــــاف

  

اينانان

بيرآللاهـــين قـــدر تـــينه اينــــانــان  

   مــيننت تــيكه سيني وورمــاز ديشينه

سن عبـــديسن اوز عـــملين وار ياشا   

  عــــقل چـــاتــماز يـــارادانيـــن ايشـينه

 

يوكلنيب دونيادان هئي گئدير كــاروان   

   هئچ ده فرق ائيله مز شــاه وگدا، خان

زحمت چكن ميننت چكمز بــيل ايـنان  

  بــــوينون اگـــيب الين قــويماز دوشـونه

 

شيرين دانيش داماغيندا داد اولـسون  

   ادبــــسيزين  يـــوردو بــر بــاد اولـــسون

دوللو موصطفا نين روحو شاد اولسون   

  ياخشي دئـييب اينسان گــرگ دوشونه

 

دده كاتيب تئز اود آلــــيب آلـــيشما   

   هــــر يئـــتنين سن ايــشينه قــاريشما

مصلحت اولماسا دينــيب دانــــيشما  

   اينسان گرگ سوزون سالسين كئشينه .

 

بيزده دير

 

دلي كونول،دور شوكر ائيله لطف يزدان بيزده دير

صدق ايمان،بير حقيقت، اصل اركان بيز ده دير

كــــــــان ادب هـــــم شفاعت رحمه للعالمين

يوز ييرمي دورد مين ايچينده شمس جيهان بيزده دير

 

باخ احسانه عدالته امر ائديب سوبحانيميز

اوخونور حكم اينسانليق ثابت دير قورآنيميز

بئش قاره يئددي ايقليمده وار شوكت- شانيميز

دورد كيتابي متممي حكم قورآن بيز ده دير

 

روز الست خيطاب قيلدي بيزه رب  العالمين

قالو بلي بيزلر دئديك موژده ميز  واردي يقين

دينيميزدن روشن اولدو ظولمت سطح زمين

حكم زمين حكم سما حكم رضوان بيز ده دير

 

بيركلمه توحيد ايله مسند صدر بيزيم

خمسه صلات صوم زكات ليله القدر بيزيم

حب الوطن مرده جهاد هم ماه بدر بيزيم

آب حيات باب نجات بيت رحمان بيز ده دير

 

كاتيب سوزون دوغرو دئدين به اذن پروردگار

آنليانلار فيكر ائيله سه ياخشي بيلر هر نه وار

بير گون اولار حق و باطل تامام اولار آشكار

هامي بيلر دوغرو كلام دوغرو زبان بيز ده دير

 

    باغلاما

 اوســــتاد مــــــحضريندن بـــــير ســـواليم وار               

نـه جــــانـسيزدير گزر اينسان ايچينده

چـــوخ جـاوان دير هر اينساندان عؤمرو چوخ           

 مــحبــتي پـــــيــر و جــــوان ايچينده

 

ايســـته ســه يئريسين آياغي چوخدو             

اون بئش ايل يئمه سه آج دگيل توخدو

ميــثالي بـــيــر قــوشـدو مثالي يوخدو              

بـــيـر آنــي بـــورداديــر بـــير آني چــينده

 

 اؤزو بـــير لال قـوشدو گؤزه ل صداسي            

تـــنه سي بـير حدده ن آرتــــيق بوتــاسـي

بولبول كـــيمي جه جه وورار شـــيداسي                

گـــزر يـــيرمي سگـــگيز ميدان ايچــينــده

 

 عجايب بــير قوشدو جـسدده جانسيز               

آغـــيــزيـندان قان تؤكر اندامي قانــــسيز

دده كــاتيـب تــيرين آتماز نيشانسيز                  

خــوش دانـيشاني وار عـــيرفان ايچيـــنده

آشاغيداكي شعر  اوستادين  ثمرلي  حياتي نين سون شعيرلردن عيبارتدير كي عؤمرونون دوشگون لوق و قوجاليق زامانينا دئييب :

مدد آللاه دوشـــــگون لـــرين يـــاوري

دوشگون اولدوم دوشدوم اللرده فالديم

عومور دولدو سيننيم سكسان اوچ اولدو

دوشــــدوم غــم گؤلونه سئللرده قالديم

 

الـــــيف قـــدديم دؤنـــــدو نونا بوكولدو

توك آغاردي،ديشلر بير –بير تؤكولدو

هرنه توخوموشدوم بوتون ســـؤكـولدو

داسـتان اولـدوم دوشدوم ديللرده قالديم

 

قـــاتـــارلانـــيب درد جـانيما دوزولدو

دونــــيا ســــاغلــيغيندان الـيم اوزولدو

اجل شـــاختا ووروب تـاغيم پوزولدو

لـــيلاسيز مـجنون تك چؤللرده قالديم

 

دده كاتيب حـــال احــواليم پريـــشان

قـــولاقلار ائشيتمير،گوزله ريم دومان

اؤزون منه يار اول اي رحيم-رحمان

يــــورولموشام يورقون يوللاردا قالديم.

شاعير دده كاتيب بير چوخ اولكه لري گزيب دولانيب ؛ بو اولكه لرده ايسه اولدوقجا محبوبيت ده كسب ائده بيلميشدير . اونون گزدييي اولكه لرده بونلاري آد وئرمك اولار : مصر ؛ عربستان ؛ عراق ؛ توركيه ؛ قبرس ؛ لبنان ؛ سوريه ؛ اردن و ...

دده كاتيبين شعرلرينين اساس مضمونون گوردويوموز كيمي عرفان و شفاهي ادبيات دولدورور . البته او ؛ اساس الهامچيسين قوران بيلير . دوغرودان دا بئله اولموشدور . نيه كي ؛ اونون شعرلرينده قورآندان الهام الماسي آپ آيدين گورونور . البته او اوزو اعتراف ائدير كي اوز تاريخي ايله ده شفاهي ادبياتيندان غافل اولمايير . بونا گوره تورك دونياسينين اويوندويو رحمتلي پروفسور محمد تقي زهتابي ني اوركدن سئويب اونا آرتيق علاقه ايله محبت بسله يير . نييه كي او داهي ايللر بويو چاليشديقدان سونرا يوردونون تاريخي نين گيزلي صحيفه لرين آشكارا چيخارتماغا جاندان مايا قويموشدور . دده كاتيب گوروشدويو عاليم لردن پروفسور زهتابي نين آدين سلام – صلوات لا ياد ائديب اونو اسلام دونياسينين فخري آدلانديرير . او ؛ دوقتور زهتابي نين تاريخين محمود كاشغري نين كيتابي ايله توش توتوب اونو عزيز سانيب آذربايجاندا بئلنچي بير عاليم اولماغيميزا فخر ائدير .

اساس قايناقلار ؛ ايضاحلار :

1-    نگاهي به افكار و انديشه هاي دده كاتيب شاعر معاصر آذربايجان ؛ غلامرضا غلامي قوشچي ؛ هفته نامه ياشاييش ؛ 7 اسفند 1390 ؛ شماره 195 ؛ سال ششم

2-    بو سطيرلري يازارين – رضا همراز – شخصي يادداشتلاري

3-    اورمو گولو منظومه سي – حاج عبدالرحان طيار " دده كاتيب " – اورمو 1384 – ياز نشري

  تبريزلي رضا همراز


قايناق



  • [ ]