ايران ترك: نام آوران جهان ترك

۱۹۷۵-جي ايلين يانواريندا آذربايجان دؤلت تهلوكه‌سيزليك كوميته‌سي اونو طلبه‌لر آراسيندا ميلتچي و آنتي‌سوويت تبليغاتي آپارماق آدييلا حبس ائدير و ۱۷ ژوئن ۱۹۷۶-جي ايله‌دك سياسي دوستاق اولا‌راق آزادليق‌دان محروم ائدير. اساساً قاراداغ داش كارخاناسيندا آغير فيزيكي ايشلره محكوم ائديلميش‌دير.

حبس‌دن بوراخيلديق‌دان سونرا بير مدت ايشسيز قالير. ۱۹۷۶-جي ايلين دسامبر آيندا آذربايجان ال يازما‌لار اينستيتوسوندا كيچيك علمي ايشچي كيمي علمي فعاليته باشلايير. سونرا‌لار بؤيوك علمي ايشچي، شعبه موديري، آپاريجي علمي ايشچي علمي روتبه و وظيفه‌لره قدر يوكسلير.

كلاسيك و معاصير عرب ديليني، ايسلام ديني‌نين اساس‌لاريني، شرق اؤلكه‌لري‌نين علم، تاريخ، فلسفه و مدنيتيني اينجه‌ليكله بيلن ان جيدي عاليم‌لردن ساييلان ابوالفضل ائلچي بيگ آذربايجان تاريخشوناس‌ليق و شرقشوناسليغيندا اينديه‌دك اؤيرنيلمه‌ين ساحه‌لرده چوخ دگرلي و اساس‌لي علمي آراشديرما‌لار آپاريب. اونون ۴۰-دان آرتيق موحتشم علمي اثري نشر ائديليب. بون‌لارين ايچري‌سينده بدو-نون "علمي اثرلر"اينده، ائا-نين "خبرلر"اينده، "ال يازما‌لار خزينه‌سينده" توپ‌لوسوندا و ب. نشرلرده چيخان "احمد ابن تولون و تولوني‌لر دؤلتي‌نين يارانماسي" (۱۹۶۷)، "عباسي‌لر خيلافتي‌نين تنزولو و پارچالانماسينا دايير" (۱۹۶۸)، "۹-۱۰-جو عصرلر عرب-ميصير ادبياتي حاقيندا" (۱۹۷۱)، "تولوني‌لر دؤلتي و قرمطي‌لر" (۱۹۷۱)، "عباسي‌لر خيلافتي‌نين پارچالانماسي و فئودال دؤلت‌لري‌نين يارانماسينا داير" (۱۹۷۱)، "۹-جو يوز ايلليگين ۲-جي ياري‌سيندا ميصيرده سندكارليق و تيجارت" (۱۹۷۲)، "حنفي‌ليك و اونون اساس قايدا‌لاري" (۱۹۸۶)، "احمد تانتاراني ماراغي و اونون "تانتارانيه" قصيده‌سي" (۱۹۸۷) و ب. بير چوخ مونومئنتال تدقيقات‌لاريني گؤسترمك اولار.

گؤركم‌لي عاليمين بوتونلوكله يئني دوشونجه‌لر توپ‌لوسو اولان كيتاب‌لاري: "تولون اوغول‌لاري دؤلتي (۸۶۸-۹۰۵)" (ايستانبول، ۱۹۹۷) و "بوتؤو آذربايجان يولوندا" (ايستانبول، ۱۹۹۸) دونيا شرقشوناس‌ليق علمينه دگرلي تحفه‌دير.

ابوالفضل ائلچي بيگ هله طلبه‌ليك ايللرين‌دن سوويت رژيمي‌نين موستملكه سياستينه قارشي موباريزه آپارميش، گيزلي طلبه درنك‌لري ياراتميش و آزادليق ايده آ‌لاريني گئنيش شكيلده يايميش‌دير. عيني زاماندا او، بوتؤو آذربايجان ايده‌آليني دا دؤنمه‌دن تبليغ ائديب. ۱۹۷۵-جي ايلده حبس ائديلمه‌سي ده اونو يولون‌دان دؤندره بيلمه‌ييب. ۱۹۸۸-جي ايلده آذربايجان خالق حركاتي باشلاياندا محض ائلچي بيگ اونون اؤندرلرين‌دن بيري اولدو. او، حركاتين تشكيلاتلانميش فورماسي اولان آذربايجان خالق جبهه‌سيني يارا‌دان‌لاردان (يول ۱۹۸۹) بيري و عؤمرونون سونونادك اونون دگيشيلمز صدري اولوب. محض آذربايجان خالق جبهه سينين گرگين موباريزه‌سي سايه‌سينده آذربايجانين موستقيل‌ليگي حاقيندا تاريخي آكت قبول ائديلدي (۱۸ اوكتوبر ۱۹۹۱).

ابوالفضل ائلچي بيگ تكجه آذربايجان ميلي آزادليق حركاتي‌نين اؤندري يوخ، هم ده بوتون تورك دونياسي‌نين آپاريجي ليدري و دموكراسينين جارچيسييدي.

۷ ژوئن ۱۹۹۲-جي ايلده آذربايجان جمهوريتينده ايلك دفعه دموكراتيك يوللا جمهور باشقاني سئچيلن ابوالفضل ائلچي بيگ، اؤلكه‌ده دموكراسينين برقرار اولماسي، آذربايجانين تام گوجلو بير دؤلته چئوريلمه‌سي و آذربايجانين ريفاهي‌نين ياخشيلاشديريلماسي يولوندا چوخ موهوم ايشلر گؤروب. ابوالفضل بگين جمهور باشقانليغا باشلاديغي ايلك واخت‌لاردا دؤلتين قارشي‌سيندا دوران تاخيره سالينماز وظيفه‌لر آذربايجانين دؤلت موستقيل‌ليگيني تام گئرچك‌لش‌ديرمك، ميلّي اوردو ياراتماق و محاربه‌دكي مغلوبيت‌لرين قارشي‌سيني آلماق ايدي. بونا گؤره ده اؤلكه‌نين بوتون ايمكان‌لاري ميلّي اوردو قوروجولوغونا سفربر ائديلدي. اوردو قوروجولوغو يالنيز حربي-ايستراتژي سورون اولماييب، چوخ يوخاري درجه‌ده سياسي-پسيكولوژي پروبلم سويه‌سينه قالديريلدي. كؤنول‌لو باتاليون‌لاردان نيظامي اوردويا دوغرو ايلك جيدي آدديم‌لار آتيلدي. قيسما ساواش حاضيرليقلاري و اوردويا چاغيريش ايشي يولونا قويولدو. آغدره و گوران‌بوي رايون‌لاري ارمني ايشغالچيلاريندان‌ تميزلندي. ايشغال آلتيندا اولوان لاچينين اكثر كندلري اونون حاكيميتي زاماني دوشمندن آزاد ائديلدي.

گئچميش سووئت جمهوريتلري آراسيندا بيرينجي اولا‌راق روس اوردوسونون آذربايجان‌دان چيخاريلماسي‌نين باشا چاتديريلماسي آذربايجانين تاريخي نائيليتي ايدي. او، آذربايجان خالقي‌نين چوخ موهوم غلبه‌سي، سون ايللرده آذربايجاندا گئدن ميلّي آزادليق حركاتي‌نين، ميلّي دموكراتيك سورجين منطيقي نتيجه‌سي ايدي.

يئني يارانان دؤلت‌لر ايچري‌سينده بيرينجي اولا‌راق آذربايجان اؤز سرحدلري‌نين قورونماسيني اؤز اوزرينه گؤتوردو. سرحد زولاق‌لارين‌داكي هرج-مرجليگين قارشي‌سي نيسبتا آليندي و ان باش‌ليجاسي، آذربايجان سرحد قوشون‌لاري اولوشدو.

دؤلت اوچون ضروري اولان گؤمروك سيستمي‌نين ياراديلماسي آذربايجانين طبيعي احتياط‌لاري‌نين خاريجه قانون‌سوز-مانع‌سيز داشينماسي‌نين قارشي‌سيني ائتكيلي بير دوزئيده آلدي.

۱۹۹۲-جي ايلده تاماميله ماليه باخيمين‌دان طاقت‌دن سالينميش، خزينه‌سينه سوپورگه چكيلميش بير اؤلكه‌ده دؤلت لعل-جواهيرات صانديغي ياراديلدي. بير ايلده صانديقدا ۱.۵ تون قيزيل و باشقا قيمت‌لي متال‌لار توپلاندي. ۱۹۹۳-جو ايل ؤوئن آيي‌نين ۱-نه قدر ميلّي بانكدا احتياطلي مالي رزرو ۱۹۹۲-جي ايلين اويغون دؤورونه نيسبتا ۱۰۰ دفعه‌دن چوخ آرتا‌راق ۱۵۶ ميليون دول‌لارا چاتدي.

ا.ائلچي بيگين جمهور باشقاني ‌ليگي دؤورونده دؤلت بودجه‌سي‌نين كسيري ۵ فاييزدن آرتيق اولمادي. بو، آذربايجانين گله‌جگينه بؤيوك اوميدلر دوغوروردو. همين بير ايلده آذربايجانين ميلّي پاراسي دؤوريه‌يه بوراخيلدي. بو، اؤلكه‌نين سياسي نفوذونا اولوسلار آراسي عالمده مثبت تأثير گؤستردي. مانات اوزون مدت روبللا موقاييسه‌ده اؤز باشلانغيج ۱:۱۰ نيسبتيني قورويوب ساخلادي (قئيد ائدك كي، همين دؤور عرضينده روس پولونا نيسبتن بلاروس روب‌لو ۳۰۰%، اوكراينا كوپونو ايسه ۷۰۰% قيمت‌دن دوشموشدو). مانات آرتيق عوموم قافقاز ارزينه چئوريلميشدي.

اؤلكه‌نين سياسي سيستميني دگيشديرمك ايستيقامتينده ده اوغورلو آدديم‌لار آتيلدي. سياسي پارتيا‌لار و اجتماعي تشكيلات‌لار، كوتلوي اينفورماسيا واسيطه‌لري حاقيندا قانون‌لارين قبول ائديلمه‌سي توتاليتاريزم بوزونو سينديردي. همين قانون‌لار اساسيندا ۳۰-آ قدر سياسي پارتيا، ۲۰۰-دن آرتيق اجتماعي بيرليك، ۵۰۰-دن آرتيق مطبوعات اورقاني و اينفورماسيا واسيطه‌سي قئيدياتا آليندي.

جمهور باشقاني آپاراتي طرفين‌دن حاضيرلانميش و ميلّي مجليسه تقديم ائديلميش سئچكي‌لر حاقيندا قانون آذربايجاندا ايلك دفعه اولا‌راق پارلامنت سئچكي‌لري‌نين چوخ پارتيا‌لي‌ليق اساسيندا گئچيريلمه‌سيني نظرده توتوردو. چوخ تأسف كي، حتي موخاليفتين ده راضي‌ليقلا قارشيلاديغي بو لاييحه سونرا‌لار قبول اولونماميش قالدي.

آذربايجالن جمهوريتينده محكمه حاكميتيني گئرچك‌لشديرمك اوچون محكمه‌لرين ايستاتوسو حاقيندا قانون قبول ائديلدي. حقوق-محافيظه اورقان‌لاريندا كؤك‌لو ايصلاحات‌لارين باشلانغيجي قويولدو. ايصلاح-امك سيستمي ايچ ايشلر باخانليغي‌نين تابعليگين‌دن چيخاريليب عدليه باخانليغي‌نين تابع‌ليگينه وئريلدي.

ا.ائلچي بيگين جمهور باشقاني اولا‌راق يوروتدويو ايقتيصادي سياست اساساً ايكي مقصده يؤنلديلميشدي. بيرينجي‌سي، كؤهنه دؤلت تصروفاتيني واخت‌سيز داغيلماق‌دان قورويوب ساخلاماق و بونون اوچون دؤلت املاكي‌نين گونده‌ليك تالان ائديلمه‌سي‌نين قارشي‌سيني آلماق، امك اينتيظاميني، وظيفه‌لي شخص‌لرين دؤلت قارشي‌سيندا مسئوليتيني، ايجتيماعي ثروتين محافيظه‌سيني گوجلنديرمك؛ كؤهنه اقتصادي علاقه‌لري قورماق يولو ايله ايقتيصادياتدا نيسبي ده وارسا ثابت‌ليگه نائيل اولماق. ايكينجي‌سي، ليبرال ايقتيصادي ايصلاحات‌لارا باشلاماقلا آذربايجان جمهوريتينده بازار ايقتيصادياتي‌نين فورمالاشماسينا نائيل اولماق. بو مقصدله دؤلت املاك كوميته‌سي، دؤلت آنتي‌انحيصار سياستي و صاحيبكارليغا يارديم كوميته‌سي، ايقتيصاديات باخانليغي، تورپاق كوميته‌سي و س. دؤلت اورقان‌لاري ياراديلدي.

ايقتيصادي ايصلاحات‌لاري تنظيمله‌مك مقصديله ۳۴ قانون، او سيرا‌دان دؤلت املاكي‌نين اؤزللشديريلمه‌سي حاقيندا، بانك‌لار و بانك فعاليتي حاقيندا (عموميتله، بازار ايقتيصادياتينا اويغون بانك سيستمي‌نين ياراديلماسي اوچون بوتون لازيم‌لي قانون‌لار قبول ائديلميشدي)، مولكيت حاقيندا، خاريجي شيركتلرين قورونماسي حاقيندا، ايجاره حاقيندا، تورپاق وئرگي‌سي حاقيندا، ... قانون‌لار قبول ائديلدي.

تيجارتين ليبراللاشديريلماسي، دؤلت تيجارت موسيسه‌لري‌نين تيجاري لشديرمه، ياريمچيليق قالميش تيكي‌لي‌لرين ايجاره‌يه وئريلمه‌سي حاقيندا، خيردا صاحيبكارليغا كؤمك و اونون اينكيشاف ائتديريلمه‌سي حاقيندا جمهور باشقاني فرمان‌لاري قبول ائديلدي. بون‌دان باشقا، اؤزللشديرمه، صاحيبكارليغا يارديم، تاريم تصروفاتي‌نين، اعمال صنايعي‌‌نين اينكيشافي حاقيندا دؤلت پروقرام‌لاري حاضيرلاندي.

بئله‌ليكله، آذربايجان جمهوريتينده ايقتيصادي ايصلاحات‌لارين حياتا گئچيريلمه‌سي اوچون موكمل حقوقي بير يئر ياراديلدي و بو يؤنده ايلكين آدديم‌لار آتيلماغا باشلاندي. قيسا مدتده آذربايجان جمهوريتينده مين‌لرله خصوصي موسيسه، اونلارجا موستقيل بانك (او سيرا‌دان خاريجي اورتاق‌لارين ايشتيراكي ايله) فعاليته باشلادي، كندده ۱۷ مين‌دن آرتيق سربست ايجاره كوللكتيوي ياراديلدي، اؤزللشديرمه پروقرامي‌نين ايلكين مرحله‌سي كيمي تاكسي‌لرين و ياشاييش ائولري‌نين اؤزللشديريلمه‌سينه باشلانيلدي.

اعمال صنايعسي‌نين اينكيشاف پروقرامينا اويغون اولا‌راق ايل عرضينده اونلارجا اعمال موسيسه‌سي‌نين تيكينتي‌سينه باشلانيلدي. آذربايجان ايقتيصادياتينا خاريجي سرمايه‌نين جلب ائديلمه‌سين‌دن اؤترو موهوم ايشلر گؤرولدو. حاضيرلانان موقاويله‌لره اساساً آمريكا بيرلشميش دؤلتلري، اينگيلتره، نوروچ و توركيه‌نين نفت شيركت‌لري‌نين آذربايجانين نفت صنايعسينه ۱۰ ميليارد دو‌لارا ياخين سرمايه قويماسي گؤزله‌نيليردي. جمهوريت رهبرليگي‌نين مقصديؤنلو فعاليتي نتيجه‌سينده آوروپا ايله اورتا آسياني بيرلشديرن نفت و گاز كمرلري، دمير يولو، اوتوموبيل يولو، ائله‌جه ده باكي-جيهان نفت كمري جمهوري اراضي‌سين‌دن گئچمه‌لي ايدي. بو يول‌لاردان آذربايجانين ايلده ۱۰۰ ميليون‌لارجا دولار منفعت گؤتورجگي گؤزله‌نيليردي.

گله‌جك نسلين زامانين طلب‌لرينه اويغون اينكيشافينا زمين يارا‌دان بيليم، اگيتيم و مدنيت ساحه‌سينده ده موهوم ايصلاحات‌لار باشلانميشدي. تحصيل حاقيندا قانون قبول ائديلميشدي. بو قانونا اساساً تحصيل ساحه‌سينده اؤزل موسيسه‌لرين آچيلماسينا ايجازه وئريلدي و تئزليكله بير چوخ بئله موستقيل تحصيل اوجاق‌لاري ياراندي.

عالي و اورتا ايختيصاص تحصيلي مكتب‌لرينه قبولون تست اوصولو ايله گئچيريلمه‌سي ائلچي بيگ ايقتيداري‌نين موهوم اوغورلاريندان‌‌دير. يوزلرجه گنجه اونلارجا خاريجي اؤلكه‌ده نادير ايختيصاص‌لار اوزره تحصيل آلماق ايمكاني ياراديلدي.

موستقيل آذربايجانين اورتا مكتب‌لري اوچون ميلّي ايدئولوژوموزا و دؤلتين منافعينه اويغون يئني پروقرام و درس‌ليك‌لرين حاضيرلانماسي ساحه‌سينده اينقيلابي دگيشيك‌ليك‌لر حياتا گئچيريلدي. آذربايجانين يوزلرجه عاليم، معلم و مئتوديستي جلب ائديلمكله بيرجه ايلين ايچري‌سينده اورتا مكتبده گئچيلن اينساني فن‌لر اوزره ۷ يئني پروقرام حاضيرلاندي و اونلارين اساسيندا ۶۰-آ ياخين آددا تام يئني درس‌ليك يازديريلدي؛ عموميتله، باشقا فن‌لر ده داخيل اولماقلا ۹۰-آ ياخين آددا يئني درس‌ليك اورتايا قويولدو كي، اورتا مكتب‌لريميز اونلارلا ايلك دفعه تانيش اولوردو. (اونوتماياق كي، آذربايجانين تحصيل تاريخينده هئچ واخت بير ايلده ۱۰-دان آرتيق تام يئني درس‌ليك يازديريلماييب).

يئني مضمون‌لو پروقرام و درس‌ليك‌لرين ياراديلماسيني جمهور باشقاني ايستراتژي اهميت‌لي دؤلت مسئله‌سي سايديغينا گؤره، اؤلكه‌نين ماليه بحراني ايچري‌سينده اولدوغونا باخمايا‌راق اونون گؤستريشي ايله آيريلان ۱۱۰ ميليون مانات‌ليق يارديملا تحصيل ادبياتي اوزره يئني گوج‌لو نشريات -"اؤيرتمن" ياراديلدي، يئني درس‌ليك‌لرين نشري اوچون يئترينجه كاغيذ الده ائديلدي و كيتاب‌لارين نشرينه باشلانيلدي.

اوزون مدت موذاكيره عينيته چئوريلميش لاتين اليفباسينا كئچيده ده، نهايت، نائيل اولوندو. اورتا مكتب درس‌ليك‌لري بو اليفبادا نشر ائديلدي، دؤلت ايداره‌لرينده ده اوندان رسمي اولاراق ايستيفاده‌يه باشلانيلدي.

آذربايجاندا محاربه‌نين داوام ائتمه‌سي مدنيته لازيمي سويه‌ده قايغي گؤسترمك ايمكان‌لاريني بؤيوك بير اؤلچوده محدودلاشديرميشدي. بونونلا بئله، جمهور باشقاني موختليف واسيطه‌لرله مدنيتين تنزولونون قارشي‌سيني آلماغا جهد گؤستريردي.

ساواش شرايطين چتين‌ليك‌لرينه، گئچميش كومونيزم سيستمين‌دن ميراث قالميش پروبلم‌لرين آغيرليغينا، پارلامنتين اساساً گئچميش كومونيست‌لردن عبارت موحافيظه‌كار حيصه‌سي‌نين كسكين مقاومتينه باخمايا‌راق، بير ايلليك حاكيميت عرضينده (۱۵ ماي ۱۹۹۲-جي ايل - ۱۷ يون ۱۹۹۳-جو ايل) ميلّي مجليسده ۱۱۸ قانون، ۱۶۰ قرار قبول ائديلدي و بونونلا دا دموكراتيك، اگمن آذربايجاندا موستقيل قانون وئريجيليگين اساسي قويولدو.

اوزون مدت آذربايجاندا سياسي پروسس‌لرين ضيديت‌لي اينكيشافي ميلّي موناسيبت‌لر ساحه‌سينده غيري-ثابت وضعيت ياراتميشدي. پروبلمي دوزه‌لتمك اوچون جمهور باشقاني ائلچي بيگ ايلك نؤوبه‌ده ميلّي آزليق‌لار، آزسايي‌لي خالق‌لار و ائتنيك وقروپ‌لار حاقيندا فرمان وئردي. اولوسلار آراسي تشكيلات‌لارين اوزمانلارينين رايينه گؤره، گئچميش سوويت ايتيفاقي جمهوريتلري ايچري‌سينده هله هئچ بير دؤلتده ميلّي موناسيبت‌لر بئله مدني فورمادا تنظيم ائديلمه‌ميشدي. معلوم فرمان‌دان سونرا ۳۰-آ قدر ميلّي مدنيت مركزي باكي شهرينده يئرله و نورمال ايش شرايطي ايله تامين ائديلدي.

آزسايي‌لي خالق‌لارين چيخارديغي ۴ قزئته جمهور باشقاني صانديغيندان ماليه يارديمي آلدي. اونلارا راديو و تلويزيوندان ايستيفاده ائتمك ايمكاني ياراديلدي. محض بو مقصديؤنلو ايشين نتيجه‌سي‌دير كي، ائلچي بيگين حاكميتده اولدوغو بير ايلده هئچ بير ميلّي بؤلوجولوگ حركاتي اوغور قازانا بيلمه‌دي. ائلچي بيگ جمهور باشقاني ‌ليگي‌نين بير ايلينده آذربايجان اولوسلار آراسي موناسيبت‌لر سيستمينده اؤزونه لاييق‌لي يئر توتا بيلدي. او، بير سيرا خاريجي سفرلرده اولدو.

ايستانبول عالي ايجلاسيندا ايشتيراك ائده‌رك (۲۴-۲۷.۶.۱۹۹۲) قارا دنيز ايشبيرليگي سازيشيني و "بوسفور بياناتي"ني (۲۵.۶.۱۹۹۲)، آوروپا تهلوكه سيزليك و امكداشليق شوراسينين ايكينجي ذيروه توپلانتي‌سينا قاتيلا‌راق (۷-۱۱.۷.۱۹۹۲) هلسينكي موشاويره‌سي-نين يئكون آكتيني (۸.۷) و "آوروپادا آدي سيلاح‌لارين محدودلاشديريلماسي حاقيندا موقاويله"ني (۱۰.۷)، روسيايا رسمي سفره گئده‌رك (۱۲-۱۳.۱۰.۱۹۹۲) بوريس يئلتسينله بيرگه "آذربايجان رئسپوبليكاسي ايله روسيا فدراسيونو آراسيندا دوستلوق، امكداش‌ليق و قارشي‌ليق‌لي تهلوكه‌سيزليك حاقيندا موقاويله"ني (۱۲.۱۰) (بو، آذربايجانين بوتون تاريخي بويونجا برابرحقوق‌لو دؤلت كيمي روسيا ايله باغلاديغي ايلك موقاويله ايدي)، آنكارادا تورك جومهوريت‌لري باشچي‌لاري‌نين ذيروه توپلانتي‌سيندا (۳۰-۳۱.۱۰.۱۹۹۲) ايجلاسين يئكون بياننامه‌سيني ايمضالادي (۳۱.۱۰). او، توركيه‌يه رسمي سفرينده (۱-۵.۱۱.۱۹۹۲) جمهور باشقاني تورقوت اؤزال ايله بير سيرا موقاويله‌لره ايمضا آتدي (۱.۱۱)، آنكارادا آچيلان آذربايجان سفيرليگي‌نين روبانيني كسدي (۲.۱۱)، اوكراينايا رسمي سفرينده (۹-۱۰.۱۲.۱۹۹۲) جمهور باشقاني لئونيد كراوچوفلا "آذربايجان جمهوريتي ايله اوكراينا آراسيندا دوستلوق و امكداش‌ليق حاقيندا موقاويله"يه قول چكدي (۹.۱۲). جمهور باشقاني ائلچي بيگ، باكيدا مارقارت تاچري (۷.۹. ۱۹۹۲)، تاتاريستانين باش باخاني فيلزا هميدولليني (۲۴.۹.۱۹۹۲)، روسيا باش باخاني‌نين اوزي ايگور قايداري (۳۰.۹.۱۹۹۲)، مولدووانين باش باخاني آندرئي سانگليني (۱۷.۱۰.۱۹۹۲)، موسكوانين مري يوري لوژكووه (۲۶.۱۰)، ايسلام كونفرانسي تشكيلاتي‌نين باش كاتيبي حميد الجابيدي (۱۳.۱۱.۱۹۹۲)، بيرلشميش ميلتلر باش كاتيبي‌نين شخصي تمثيلچي‌سي عمر حليمي (۲۷.۱۱.۱۹۹۲)، آوروپا تهلوكه سيزليك و امكداشليق شوراسينين مينسك كونفرانسي‌نين صدري ماريو راففالليني (۲۲.۱.۱۹۹۳)، ايسلام اينكيشاف بانكي‌نين باشقاني دوكتور احمد محمد عليني (۲.۲.۱۹۹۳)، چچنيستان جمهور باشقاني جؤوهر دودايئفي (۵.۲.۱۹۹۳)، ايوردانيا وليعهدي راد ابن زيدي (۱۲.۲.۱۹۹۳)، گورجوستانين دؤلت باشچي‌سي ادوارد شوارد نادزني و باش ناظير تنگيز سيقواني (۳.۲.۱۹۹۳)، آلمانيا بوندستاقي خاريجي ايشلر كوميسيونونون صدري هانس شتركني (۲۲.۲.۱۹۹۳)، .... و اؤلكه‌يه قوناق گلميش بير چوخ باشقا نماينده هئيت‌لريني، باكي‌داكي بوتون خاريجي اؤلكه سفيرلريني قبول ائتدي.

بيرلشميش ميلتلر تشكيلاتيندا، آتت-ده، ايسلام كونفرانسي تشكيلاتيندا، بؤلگه‌سل ايقتيصادي امكداش‌ليق تشكيلاتيندا و باشقا اولوسلار آراسي بيرليك‌لرده آذربايجان برابرحقوق‌لو دؤلت كيمي تمسيل اولونماغا باشلادي. بيرلشميش ميلتلر تشكيلاتي-نين باكيدا نماينده‌ليگي آچيلدي. قونشو دؤلت‌لرله: روسيا، توركييه، ايران، اوكراينا و گورجوستانلا قارشي‌ليق‌لي فايدا‌لي، برابرهوقوق‌لو امكداشليغين اساس‌لاري قويولدو. مولدووا، قازاخيستان و توركمنيستانلا اقتصادي سازيش‌لر ايمضالاندي. بئلچيكا، آمئريكا بيرلشميش شتات‌لاري، آلمانيا، ايسرايل، مصر، پاكيستان، اينگيلتره ايله سيخ علاقه‌لره مؤهكم زمين ياراديلدي. روسيا، توركييه، گورجوستان كيمي دؤلت‌لرله دوستلوق و امكداش‌ليق حاقيندا ايكيترف‌لي موقاويله‌لر باغلاندي. توركييه ايله موناسيبت‌لر ايمزالانميش سازيش‌لر نتيجه‌سينده يئني مرحله‌يه داخيل اولدو. آمئريكا بيرلشميش شتات‌لاري و قربي آوروپا اؤلكه‌لري ايله موناسيبت‌لر خاريجي سياستين باش‌ليجا ايستيقامت‌لرين‌دن بيري اولدو. آذربايجان دؤلتي‌نين بئله موستقيل سياست حياتا كئچيرمه‌سي اؤلكني اوولكي تك اؤز تأثير دايره‌سينده ساخلاماغا چاليشان و جمعيتده گئتديكجه گئنيش گوج آلان دموكراتيكلشمه پروسسيني اؤزلري اوچون تهلوكه حساب ائدن بعضي قونشو دؤلت‌لر طرفين‌دن قيسقانج‌ليقلا قارشيلانسا دا، عومومي‌ليكده ائلچي بيگ اقتداري خاريجي سياستي‌نين همين ايستيقامتده قازانديغي اوغورلار شك‌سيزدير.

آوروپا و آمريكانين ترانس‌ميلّي شيركت‌لري ال وئريش‌لي ايقتيصادي مكان كيمي آذربايجانا اوز توتماغا باشلادي. آموكو، بپ، يونوكال، ايستات اويل، پئنز اويل و باشقا بؤيوك شيركت‌لرله نفت صنايعسي ساحه‌سينده آنلاشمالار حاضيرلاندي. نفتين آرا‌ليق دنيزينه داشينماسي حاقيندا ايلكين سند ايمضالاندي. بو پيلان‌لارين گئرچكلشمه‌سي آذربايجانين اينكيشافي اوچون بؤيوك پرسپكتيو‌لر آچيردي. اؤلكه‌يه گوج‌لو سرمايه آخيني باشلايا‌جاقدي. بوتون بون‌لار غربين و آمريكا بيرلشميش دؤلتلري‌نين آذربايجانا سياسي موناسيبتينده ده اساس‌لي تكامولون سبب‌لرين‌دن‌دير. غربده آذربايجانين دموكراتيك اوزو فورمالاشميشدي و اونا گؤره ده آذربايجانين آپارديغي آغير محاربه‌ده غربين اونو مدافعه ائتديگي دؤور باشلاييردي.

آذربايجاني دموكراتيك دؤلت كيمي دونيادا تانيتديران محض ائلچي بيگ ايقتيداري اولدو. آرتيق هئچ كس آذربايجان‌لي‌لارا فوندامنتاليست، فاناتيك، مدنيتي دموكراتيك پرينسيپ‌لره اويغون گلمه‌ين ميلّت كيمي باخميردي.

ائلچي بيگ اقتداري‌نين آپارديغي گئري دؤنمز موستقيل‌ليك سياستين‌دن تشويشه دوشن خاريجي و داخيلي دوشمن‌لر بيرلشه‌رك آذربايجاندا حربي قيام تشكيل ائتدي‌لر و اؤلكه‌ده وطنداش محاربه‌سي قاچيلماز اولدو. اؤز خالقيني لابود فاجيعه‌لردن قورتارماق ايسته‌ين جمهور باشقاني ابوالفضل ائلچي بيگ ۱۹۹۳-جو ايلين ؤوئن آييندا حاكميت‌دن اوزاق‌لاشا‌راق دوغما كلكي كندينه گئتدي و بورادا ۴ ايل ۴ آي ياشايا‌راق سياسي موباريزه‌سيني داوام ائتديردي.

جمهور باشقاني ‌ليك صلاحيتي بيتديك‌دن بير قدر سونرا - ۱۹۹۷-جي ايلين ۳۰ اوكتوبر آييندا باكييا دؤنن ابوالفضل ائلچي بيگ، يئني‌دن آذربايجان موخاليفتي‌نين ليدرينه چئوريلدي. دموكراتيك كونقرسه صدر سئچيلن (۱۹۹۷) ابوالفضل بي، همين ايلين نووامبريندا بوتؤو آذربايجان بيرليگيني ده ياراتدي و اونا باشچي‌ليغي اؤز اوزرينه گؤتوردو. مارگرئت تاچرين "قافقازدا ان بؤيوك دموكرات" آدلانديرديغي ا.ائلچي بيگ، هم ده تورك خالق‌لاري مجمعينين فخري صدري سئچيلدي ۱۹۹۷.

چاغداش آذربايجان ايجتيماعي-سياسي شعورونا يؤن وئرن و گئرچك ميلّي ليدر كيمي قبول ائديلن ابوالفضل ائلچي بيگين سياسي-نظري گؤروش‌لري "بو منيم طالعييم‌دير" (باكي، ۱۹۹۲)، "دئييرديم كي، بو قورولوش داغيلا‌جاق" (باكي، ۱۹۹۲)، "دموكراسي و آزادليق" (ايستانبول، ۱۹۹۲)، "بوتؤو آذربايجان يولوندا" (ايستانبول، ۱۹۹۸)، "ابوالفضل ائلچي بيگ: من قورتولوشچويام!" (باكي، ۲۰۰۲)، "ائلچي دوشونجه‌لري" (باكي، ۲۰۰۲) كيتاب‌لاريندا عكسيني تاپيب. اونون موباريزه يولونو ايشيقلانديران كاميل ولي نريمان اوغلونون "آذربايجان تورك‌لري‌نين آزادليق ائلچي‌سي ابوالفضل علي ائلچي بيگ" (ايستانبول، ۱۹۹۲)، آ.صمد اوغلونون "ائلچي بيگ و آذربايجان" (ايستانبول، ۱۹۹۴)، فاضيل غضنفر اوغلونون "ابوالفضل ائلچي بيگ. تاريخ‌دن گله‌جه‌يه" (ايستانبول، ۱۹۹۵)، عدالت طاهيرزاده‌نين "ائلچي بي" (باكي، ۱۹۹۹)، "ائلچي بيگله ۱۳ ساعات اوز-اوزه" (باكي، ۱۹۹۹؛ ايستانبول، ۲۰۰۱)، "جمهور باشقاني ائلچي بيگ" (باكي، ۲۰۰۱)، او.مممدوفون "ائلچي بيگ ايله بيرليكده اوتوز ايل" (ايستانبول، ۱۹۹۹) و ب. كيتاب‌لار اوخوجولارين ماراغينا سبب اولدو.

ابوالفضل ائلچي بيگ محمد امين رسول‌زاده يولونو ياراديجي‌ليقلا داوام ائتديريردي. او، بؤيوك اؤندرين موساواتچي‌ليق ايدئيا‌لاريني بوتؤو آذربايجان دوشونجه‌سيله زنگينلشديرميش، ميلّي ايدئولوژوموزون "بوتؤولشمه، ميلّتلشمه، دؤلتلشمه!" اولكوسونو ايره‌لي سورموشدور.

يورولما‌دان دموكراسي و ميلّي بوتؤولوگوموز اوغروندا موباريزه آپاران آذربايجانين ميلّي ليدري، دونيا تورك‌لري‌نين بؤيوك اوغلو ابوالفضل ائلچي بيگ ۲۲ آوگوست ۲۰۰۰-جي ايلده - ۶۳ ياشيندايكن قارداش توركيه‌نين آنكارا شهرينده ابديته قووشدو. باكيدا دفني گونو يوز مين‌لرله اينسانين اونون تابوتونو سون منزيلينه‌دك چيگين‌لرينده آپارماسي اونون دوغما خالقي‌نين اوريينده ابدي سئوگي قازانديغينا ثبوت اولدو.

Hakkında yazılan Azerbaycan Türkçesinde kitaplar]

• "Əbülfəz Elçibəy: "Bu, mənim taleyimdir"", Bakı, 1992. Tərtibçilər: Becan İbrahimoğlu, Ədalət Tahirzadə
• "Deyirdim ki, bu quruluş dağılacaq", Bakı, 1992. Tərtibçi: Ədalət Tahirzadə
• "Demokratiya və azadlıq", İstanbul, 1992.
• "Azərbaycan türklərinin azadlıq elçisi Əbülfəz Əli Elçibəy", İstanbul, 1992. Kamil Vəli Nərimanoğlu
• "Elçibəy və Azərbaycan", İstanbul, 1994, Akın Səmədoğlu.
• "Əbülfəz Elçibəy. Tarixdən gələcəyə", İstanbul, 1995, Fazil Qəzənfəroğlu.
• "Elçi Bəy", Bakı, 1999, Ədalət Tahirzadə.
• "Elçibəy ilə birlikdə otuz il", İstanbul, 1999, Oqtay Məmmədov.
• "Savalanda görüşənədək, Bəy!" Bakı, 2000. Tərtibçi: Ədalət Tahirzadə
• "Elçibəylə 13 saat üz-üzə", Bakı, 1999; İstanbul, 2001. Ədalət Tahirzadə
• "Prezident Elçibəy", Bakı, 2001. Ədalət Tahirzadə
• "Əbülfəz Elçibəy: Mən qurtuluşçuyam!", Bakı, 2002. Tərtibçi: Ədalət Tahirzadə
• "Elçi düşüncələri", Bakı, 2002. Tərtibçilər: Ədalət Tahirzadə, Mircəlal Yusifli
• "Qurtuluş və bütövlük yolu" (Elçibəylə 6 söhbət). Bakı, 2003. Ədalət Tahirzadə

  ---

  

  ---

  

  ---

  

  ---

  

  ---

  

  ---

  

  ---

  

  ---

  

  ---

  

  ---

  

  ---

  

  ---

  

  ---

• مردي كه به تنهايي يك ملت بزرگ بود