حسن به ي زردابي حاققيندا
یازار : ماكولو هاراي | بؤلوم : نام آوران و مشاهير جهان ترك و تركان آذربايجان

حسن به ي زردابي حاققيندا
(1)
«معاريفدن، عئلمدن محروم اولان خالق ايشيقدان محرومدور»
روسييادا ايلك تورك قزئتي «اكينچي»نين ياراديجيسي
حسن بهي زردابي بئله دوشونوردو
1838-1845-جي ايللرده ايسه تيفليسده روس ديلينده «زاكاوكازسكيي وئستنيك» («قافقاز خبرلري») بوللئتئني نشر اولونور. 1845-جي ايل يانوارين 4-ده اونون آذربايجان توركجهسينده «قافقازين بو طرفينين اخباري» آدلي بوراخيليشي ايشيق اوزو گؤرور. يالنيز بيرجه نؤمرهسي معلوم اولان و جمعي 50 نوسخه چاپ ائديلن بو بوراخيليشدا «زاكاوكازسكيي وئستنيك» بوللئتئنينده روس ديلينده درج اولونموش دؤولت فرمانلارينين باباجان لازارئو طرفيندن آذربايجان ديلينه ترجومهلري وئريلميشدير…
گؤروندويو كيمي، هر ايكي نشر رسمي بوللئتئن خاراكتئري داشيديغينا، مضمون، ايدئيا ايستيقامتي، پوليقرافيك بازهسي باخيميندان آذربايجان حياتي ايله باغلي اولماديغينا، چاپچيلارينين، ناشيرلرينين آذربايجانلا باغليليغيني تصديقلهين هئچ بير دليل-ثوبوت تاپيلماديغينا گؤره اونلاري ميللي مطبوعاتيميزين اؤزولو كيمي قبول ائتمك مومكون دئييل.
باكيدا نشر اولونان ايلك ميللي آذربايجان قزئتي ايسه 1875-جي ايلدن ايشيق اوزو گؤرهن «اكينچي» اولدو. اونون ناشيري، اساس مؤعلليفي و رئداكتورو آذربايجانلي ضيالي حسن بهي مليكاو۫و زردابي ايدي…
«زاقافقازييا موسلمان ضياليلارينين
موعليمي و معنوي آتاسي»
حسن بهي زردابينين عونوانينا دئييلميش بو فيكرين مؤعلليفي اوستادين موعاصيرلريدير.
حسن بهي زردابي (مليكاو۫و) 1842-جي ايلده شاماخي قوبئرنيياسينين گؤيچاي قزاسينين زرداب كندينده بهي عاييلهسينده دونيايا گؤز آچميشدير.
حسن بهيين عؤمور-گون يولداشي حنيفه خانيم چوخ سونرالار - 1925-جي ايلده يازيردي كي، ارينين آتاسي سليم بهي و باباسي رحيم بهي اؤز دؤورلرينين معاريفپرور آداملاريندان اولموش، گؤيچاي قزاسيندا عئلمه، معاريفه، اينجهصنعته حيمايهدارليق گؤسترميش، خئيريييهچيليكله مشغول اولموشلار. سليم بهيين اؤز ائوينده تشكيل ائتدييي مجليسلره تانينميش شاعيرلر، موسيقيچيلر، موعليملر، تاريخچيلر، حكيملر ييغيشار، يادداقالان صؤحبتلر آپارار، كيتابلار اوخويوب موذاكيره ائدر، موباحيثهلره گيريشرلرميش. اوشاقليغي بو جور مجليسلرده كئچن حسن بؤيوكلردن گؤروب-گؤتورر، بيليييني و دونياگؤروشونو زنگينلشديرهرميش.
بالاجا حسن زرداب كنديندهكي مدرسه ده اوخوماغا باشلايير. لاكين ديني تحصيله ماراق گؤسترمهدييينه گؤره 1852-جي ايلده آتاسي اوغلونو شاماخي شهرينده تزهجه آچيلميش مكتبه قويور. بوراخيليش ايمتاحانلاريني اوغورلا وئرن حسن قافقاز تحصيل داييرهسينين موديري بارون نيكولايين ديققتيني اؤزونه جلب ائدير. نيكولاي بو اوشاغين ايستئعدادينا حئيران قاليب اونو دؤولت حسابينا 1-جي تيفليس گيمنازيياسينا گؤندرمهيي مصلحت گؤرور. بئلهليكله، حسن 1858-جي ايلده 1-جي تيفليس گيمنازيياسي نين 5-جي صينفينه داخيل اولور.
اوچ ايلليك گيمنازيياني مووففقيتله بيتيرن حسن بهي مليكاو۫و 1861-جي ايلين آوقوست آييندا موسكوا اونيوئرسيتئتي فيزيكا-ريياضييات فاكولتهسينين طبيعتشوناسليق شؤعبهسينه ايمتاحانسيز قبول ائديلير و 1865-جي ايلده بو عالي تحصيل اوجاغيني اعلا قييمتلرله باشا وورور. اونيوئرسيتئتين عئلمي شوراسي 1865-جي ايل اييونون 10-دا نومونهوي اخلاقينا و اعلا مووففقيتلرينه گؤره اونا ناميزدليك درجهسي وئرير.
موسكوا اونيوئرسيتئتيندهكي طلبهليك ايللري حسن بهيين دونياگؤروشونده چوخ موهوم رول اوينايير. بئله كي، او، موترققي طبيعتشوناس عاليملردن درس آلير، قاباقجيل ضياليلارلا تانيش اولور، روسييانين ايجتيماعي-سياسي پروسئسلرينده فعال ايشتيراك ائدير.
بؤيوك آرزولارلا آذربايجانا قاييدان حسن بهي زردابي بوتون عؤمرونو دوغما خالقين معاريفلنمهسينه، مدني اينكيشافينا، ظولمدن و گئريليكدن خيلاص اولماسي اوغروندا موباريزهيه صرف ائدير.
اولجه تيفليسده، سونرا قوبادا دؤولت قوللوغوندا ايشلهيهن حسن بهي 1868-جي ايلين پاييزيندا ايشدن آزاد ائديلير، بير موددت شاماخي داييره خالق محكمهسينده غئيري-رسمي اولاراق وكيلليك ائدير، سونرا باكي رئالني گيمنازيياسيندا طبيعت تاريخي موعليمي وظيفهسينه تعيين ائديلير. بو دؤورده او، همچينين آذربايجانين بوتون شهر و كندلريني گزهرك خئيريييه جمعيتي تشكيل ائتمهيه چاليشير.
1873-جو ايلده نجف بهي وزيراو۫ولا بيرليكده ميرزه فتحعلي آخونداو۫وون «حاجي قارا» كومئديياسينين تاماشاسيني حاضيرلايير كي، بونونلا دا آذربايجان تئاترينين اساسي قويولور.
حسن بهي زردابي ياخشي باشا دوشوردو كي، مؤوهومات و جهالت ايچريسينده بوغولان خالقين گؤزونو آچماق، «يوخولو قارداشلاري غفلت يوخوسوندان اوياتماق» و بوتون خالقين «قلبينه داخيل اولماق» اوچون داها كسرلي بير واسيطه آنا ديلينده قزئت چيخارماق اولا بيلر.
روسييادا اوولينجي تورك قزئتي
حسن بهي زردابي آنا ديلينده قزئت چيخارماق فيكرينه 1872-جي ايلده دوشموش و بو يولدا بير سيرا چتينليكلرله اوزلشميشدي.
آرادان دوز 30 ايل كئچندن سونرا - 1905-جي ايلده او، كئچميش گونلري خاطيرلاياراق «حيات» قزئتينده درج ائتديردييي «روسييادا اوولينجي تورك قزئتي» مقالهسينده يازاجاقدي: «دونيادا ايتتيفاق اولماسا، هئچ بير جمعيت ايشي بينا توتماز. بيزيم سابيق جمعيتي-خئيريييه بينا توتماديغيندان، تئاتر اوينانان اوتاق بوش قالديغيندان آشكار اولدو كي، موسلمان قارداشلاريميزي بير يئره جمع ائديب، زمانهيه مووافيق مكتبخانالار آچديريب، كوچه و بازارلاردا قالان اوشاقلاري اوخوتماق اولماياجاق. عئلمسيز ده بو زمانه ده دولانماق مومكون دئييل. علي الخصوص، بيزيم يئرلرده كي، قونشولاريميز عئلم تحصيل ائديب گونو-گوندن ايرهلي گئدير، بيزيم اليميزده اولان مولك و ماليميزا صاحيب اولورلار و بير آز واختدان سونرا بيز اونلارا رنجبرليك ائديب، اونلارين ماليني داشيماقدان اؤترو كيركئشليك ائدهجهييك. بئله ده نه قاييرمالي؟ هر كسي چاغيريرام گلمهيير، گؤستريرم گؤرمهيير، دئييرم قانمايير. آخيردا گؤردوم كي، اونلاري هارايلاييب چاغيرماقدان، اونلارا دئمكدن باشقا بير غئيري علاج يوخدور. اولماز كي، منيم سؤزومو ائشيدنلردن هئچ بير قانان اولماسين! نئجه كي، بير بولاغين سويونون آلتينا نه قدر برك داش قويسان، بير نئچه ايلدن سونرا او سو تؤكولمكدن او برك داش مورور ايله اريييب دئشيلير، هابئله سؤز ده، علي الخصوص دوغرو سؤز، مورور ايله قانمازين باشيني دئشيب اونون بئينينه اثر ائدر. بئله ده من اونلاري نئجه گؤروم و گؤرمك مومكوندورمو؟ هر كس اؤز قارا صانديغينين اوسته اوتوروب اونون ايچينده اولانا سجده ائدير و صانديغي دولدورماق فيكريندهدير. آما اطرافدا موسلمان قارداشلار بير-بير دوشمنيميز اژداهانين آغزينا دوشوب يوخ اولدوغونو گؤرمهيير و گؤرمك ده ايستهمهيير. بئله ده قزئت چيخارماقدان ساواي بير غئيري علاج يوخدور كي، كاغيذين اوسته يازيلميش دوغرو سؤزلر قاپي-پنجره لردن او ايمان منزيللرينه چاتا بيلسين. هئچ اولماز كي، دوغرو سؤز يئرده قالسين. هر ايلده اون قزئت اوخوياندان بيريسي اوخودوغونو قانسا، اونلارين قدري ايل به يل آرتار. آخيردا او بند كي، سويون قاباغيني كسميشدي و سويو آخماغا قويموردو، رخنه تاپار و سو مورور ايله بندي اوچوروب آپارار. سونرا دوشمنين دوشمنلييي، دوستون دوستلوغو و دوست گؤسترن دوغرو يولون دوغرو اولماغي آشكار اولار.
بس قزئتي نئجه چيخارديم؟ پول يوخ، چاپچي يولداشي يوخ، كيتابخانا يوخ، حوروفات يوخ، عمله يوخ. 1-2 يوزدن آرتيق اوخويان دا اولماياجاق. دؤولت طرفيندن ايذين آلماق دا كي، بير بؤيوك بلادير».
ماراقليدير كي، 1874-1876-جي ايللرده باكيدا قوبئرناتور وظيفهسينده چاليشان و قافقازليلارا، او جوملهدن توركلره خوصوصي رغبت بسلهين گئنئرال ستاروسئلسكي حسن بهي زردابييه كؤمك ائتميش، حتتا آذربايجان ديلينده چيخاجاق قزئته باخان دؤولت سئنزورو وظيفهسيني ده اؤز اوزرينه گؤتورموشدو.
بئلهليكله، 1875-جي ايل اييول آيينين 22-ده آذربايجان ديلينده ايلك دؤوري نشر اولان «اكينچي» قزئتينين بيرينجي نؤمرهسي چاپدان چيخير. قزئتين ناشيري و رئداكتورو حسن بهي زردابينين تصديقلهدييينه گؤره، بئله بير قزئتين چيخاجاغي حاققيندا ائعلاني نووروز بايرامي عرفهسينده وئريبميش. باكيدا ياخشي «تورك حوروفاتي» اولماديغيندان ايستانبولا گئدهرك 10 پود حوروفات آليب گتيرير، آما خوصوصي مطبعه آچا بيلمير. اونا گؤره ده او واختلار باكيدا فععالييتده اولان ايكي مطبعهنين بيرينده قوبئرنييا ايدارهسينين مطبعهسينده «اكينچي»ني چيخارا بيلير.
حسن بهي زردابي يازير: «منه مصلحت ائلهديلر كي، قزئتي داش باسماسي ايله (ليتوقرافييا) باسديريم. من بونا راضي اولماديم. چونكي ليتوقرافييا ايله چيخان قزئت هفته ده بير و يا ايكي دفعه چيخا بيلير. آما منيم اوميديم وار ايدي كي، سونرا قزئتي هر گونده چيخاريم…».
ايلك واختلار «اكينچي» كيچيك فورماتدا ايكي هفته ده بير دفعه بوراخيلير، 1876-جي ايلده ايسه «نووروزدان سونرا قزئتين ورقلريني بؤيوكلنديرير و او ايلين پاييزيندا قزئتي هفته ده بير دفعه چيخارير».
اوولينجي ياريم ايلده 500 مانات، ايكينجي ايلده ايسه 1000 مانات ضرره دوشمهسينه باخماياراق، حسن بهي زردابي 800-900 نوسخه قزئت چيخارير، اونون 400-نو موشتريلره (آبونهچيلره) چاتديرير، قالانلاريني ايسه باكينين كوچه و بازارلاريندا پايلادير، عئيني زاماندا پولسوز اولاراق باشقا شهرلره گؤندريردي كي، «قزئتي اوخوماغا عادت ائتسينلر».
حسن بهي زردابي آذربايجانين ايجتيماعي-مدني حياتيندا موهوم بير حاديثه كيمي قارشيلانان «اكينچي» قزئتينين مقصد و وظيفهلريني 1875-جي ايل دئكابرين 18-ده چيخان 11-جي نؤمره ده بئله موعيينلشديريردي: «هر بير ويلايتين قزئتي گرك او ويلايتين آيناسي اولسون. يعني او ويلايتين ساكينلري ائلهدييي ايشلر، اونلارا لازيم اولان شئيلر، خولاصه اونلارين هر بير دردي و خواهيشي او قزئتده چاپ اولونسون كي، او قزئته باخان خالقي آينادا گؤرن كيمي گؤرسون. البتته، قزئتين بئله آينا كيمي اولماغي خالق ايله دير».
بير قدر سونرا ايسه او، فيكريني بير آز دا دقيقلشديرهرك دئييردي: «…قزئتين مورادي خالقين گؤزونو آچماقدير… قزئت درويش كيمي ناغيل دئيه بيلمز. اونون بورجودور ايشلرين ياخشي و يامانليغيني آينا كيمي خالقا گؤسترسين، تا خالق اؤز نيك و بديندن خبردار اولوب، اونون علاجي نين دالينجان اولسون».
«اكينچي» قزئتينين نشري ميللي مدنيت تاريخيميزه قيزيل حرفلرله يازيلدي. ياخين-اوزاق اؤلكهلرين ترققيپرور ضياليلاري اونون ايشيق اوزو گؤرمهسيني اوركدن آلقيشلاديلار. معاريفپرور قلم صاحيبلريندن سئييد عظيم شيرواني، نجف بهي وزيراو۫و، احسن اولقواعيد، عسگر بهي آديگؤزلاو۫و گوراني، عليزاده شيرواني و باشقالاري بو قزئتين اطرافيندا بيرلشديلر.
لاكين خالق كوتلهلرينين عاوامليغيندان و جهالتيندن اؤز مقصدلري اوچون بهرهلهنن مورتجئع قوووهلر آچيق-آچيغينا دوشمنچيليك مؤوقئعينه كئچميشديلر. قزئته و اونون ناشيرينه قاراياخمالار، بؤهتانلار، حده-قورخولار و آچيق هوجوملار سنگيمير، عكسينه، گئت-گئده گوجلهنيردي. آرتيق چار حؤكومتي ده «اكينچي»نين معاريفچيليك فععالييتيندن ناراحات اولماغا باشلاميشدي. خوصوصيله ستاروسئلسكينين وظيفهدن چيخاريلماسيندان سونرا اونون موعاويني هر جور واسيطه ايله حسن بهيه مانع اولماغا چاليشيردي. يئني تعيين ائديلميش باكي قوبئرناتورو ايسه قزئته جيدي سئنزور نظارتي تطبيق ائدير. «سيياسي جهتدن تهلوكهلي و ائعتيبارسيز» حساب ائديلن حسن بهي زردابي تعقيب اولونور.
بئله ليكله، 1877-جي ايلين اورتالاريندا قوبئرناتورون گؤستريشي ايله باكيدا موسلمان حوروفاتي اولان يئگانه مطبعه «اكينچي» قزئتينين نشريندن ايمتيناع ائتدي.
دوشمن خيانتي
سونرالار او گونلري حسن بهي زردابي بئله خاطيرلاييردي: «ائله كي، داغيستاندا شولوقلوق باشلاندي، «اكينچي»نين گونو دخي آرتيق قارا اولدو: بير گون نجف بهي وزيراو۫وون مقالهسيني كي، موسكوادان گؤندرميشدي، وئرميشديم دوزمهيه. مقاله ده بير درويش بازاردا دوكانلارين قاباغيندا قصيدهلر اوخويوب اونلاري عئلم تحصيل ائتمهيه چاغيريردي. سئنزور قول چكيب چاپ اولونماغا ايجازه وئرميشدي. قزئت چاپ اولوب پايلاناندان سونرا قوبئرناتورون حؤكمونه گؤره او نؤمرهني باغلاييب مني ايستهديلر. گئديب گؤردوم كي، منيم ميناسوووم اورادادير. قوبئرناتور بويوردو كي، ميناسوو دئيير كي، درويشين سؤزلرينين غئيري معناسي وار. اونا گؤره نؤمرهني باغلاييب سنه حؤكم ائديرم كي، بير غئيري نؤمره چاپ ائدهسن. جاواب وئرديم كي، غئيري نؤمره چيخاردا بيلمرم. من گئدندن سونرا قوبئرناتور اؤزو بير نؤمره چيخارديب پايلاتدي. چونكي نؤمره منيم آديمدان چيخميشدي، من توققوع ائله ديم كي، دخي منيم آديمدان قزئت چيخارماسينلار».
بورادا ميناسوو دئييلن شخصله باغلي بير دقيقلشمه آپاراق. حسن بهي زردابينين ياري كينايه، ياري پئشمانليقلا «منيم ميناسوووم» آدلانديرديغي بو شخص «موسلمان حوروفاتيني آلاياريمچيق دوزهن ائرمني» اولوب. چوخ آجيناجاقليدير كي، باكيداكي ايكي مطبعهنين هئچ بيرينده بو ايشي بوينونا گؤتورهن آذربايجانلي چاپچي تاپيلماييب. ائرمني چاپچيني مجبورن ايشه گؤتوردويونو بيلديرن حسن بهي يازير: «ذيكر اولان ميناسوودان باشقا تورك حوروفاتي دوزهن تاپيلمادي. او دا بيرجه باجيسي اوغلونو گتيريب، يانيندا شاگيرد ساخلادي. بئله ده لابود قاليب من اؤزوم ده گرك اونا كؤمك ائدهيديم».
گرگين زحمت حئسابينا و ماددي چتينليكله باشا گلن قزئتين ناشيري ده، مؤعلليفي ده، رئداكتيورو دا ائله زردابينين اؤزو ايدي. او، داها سونرا يازير كي، ميناسوو عؤمرونده قزئت ايشي گؤرمهميشدي و چوخ آغير ايشلهييردي. اونا گؤره اؤزوم يازيرديم، حوروفاتي دوزمهيينه كؤمك ائديرديم، غلطلريني دوزهلديرديم».
آذربايجانين چؤرهييني يئيه-يئيه ميلتچيليك آزارينا توتولان ائرمني ميناسوو آز سونرا اؤز ايچ اوزونو، ائرمنيليييني گؤسترير: «اكينچي» باره ده قوبئرناتورا يالان معلومات وئرير و بونونلا دا قزئتين كؤكونه بالتا وورور. سون پئشمانليق ايسه فايدا وئرمير!.. حؤكومتين گؤزوندن دوشن حسن بهي زردابييه ايكي يول تكليف اولونور: يا آذربايجاندان چيخيب گئتمك، يا دا دؤولت خيدمتيندن ال چكمك! جاني-قاني ايله دوغما يوردا و خالقا باغلي اولان حسن بهي ايكينجي يولو سئچير. بير ايل سونرا باكي رئالني مكتبي نين موعلليمي وظيفهسيندن آزاد اولونور، ايكي ايله ياخين ايشسيز قالير، سونرا ايسه عاييلهسي ايله بيرليكده دوغما كندي زردابا كؤچور و 16 ايل اورادا ياشايير. بو موددتده تيفليسده چيخان «كاوكاز»، «نوووئ اوبوزرئنيئ»، «ضييا»، («ضييايي-قافقازييه»)، باكيدا چيخان «كاسپي» و باشقا قزئتلرله امكداشليق ائدير، جسارتلي مقالهلر يازير، خالقي مدني گئريليكدن خيلاص ائتمك اوچون قلمي ايله موباريزه آپارير.
1896-جي ايلده باكييا قاييدان حسن بهي عؤمرونون آخيرينادك «كاسپي» قزئتي ايله امكداشليق ائدير. عئيني زاماندا 7 ايل باكي شهر دؤولت دوماسينين عوضوو سئچيلهرك، شهر اهاليسينين منافئعي اوغروندا جيدي موباريزه آپارير. باكيدا آذربايجانلي قيزلار اوچون بيرصينيفلي مكتب آچماق خواهيشينه ردد جاوابي آلسا دا، عؤمرونون سونونا كيمي خالقين معاريفلنمهسي اوچون سعيله چاليشير.
خالقين خوشبخت گلهجهيي نامينه عؤمرونو شام كيمي اريدن حسن بهي زردابي 1907-جي ايل نويابرين 28-ده باكيدا وفات ائدير. اونون دفن مراسيمي عوموم خالق ماتمينه چئوريلير. باكيدا چيخان قزئتلرين هاميسي اونون وفاتيني آذربايجان اوچون بؤيوك ايتكي حساب ائدهرك، ادبي-ايجتيماعي فععالييتيني يوكسك قييمتلنديرميش، حاققيندا ماراقلي ماتئرياللار درج ائتميشلر…
بو گون قلبي ميلتين قلبي ايله دؤيونن هر بير آذربايجانلي حسن بهي زردابيني و اونون ياراتديغي «اكينچي» قزئتيني ميللي غورور و ميللي ايفتيخار حيسسي ايله ياد ائدير..
حسن به ي زردابي حاققيندا
(2)
زرداب كندينده آنادان اولموشدور. حسن بي ايلك تحصيليني موللاخانادا آلميش، سونرا شاماخي قزا مكتبينده اوخوموش، اورتا تحصيليني ايسه تيفليسده تاماملاميشدير. 1861-جي ايلده موسكوا اونيوئرسيتئتينه داخيل اولان حسن بي زردابي دؤرد ايل سونرا همين اونيوئرسيتئتين طبيعت-رياضيييات فاكولته سيني بيتيرميشدير.
عالي تحصيل اوجاغيندا اوخودوغو مودتده حسن بي طلبه لر آراسيندا خوصوصي اولاراق سئچيلديگينه گؤره فاكولته ني علا قييمتلرله باشا ووردوقدان سونرا علمي ايش اوچون اونيوئرسيتئتده ساخلانيلميشدير. لاكين وطنينه، دوغما آذربايجانينا اولان سونسوز محبتي، خالقينا، ميلتينه خيدمت ائتمك آرزوسو بو گنج، پئرسپئكتيولي موعليمي آذربايجانا چكيب گتيردي. بير موددت تيفليسده قوللوق ائدندن سونرا قوبادا محكمه ده ايشله ين زردابي داها سونرا باكييا گله رك بورادا روسجا اورتا مكتبده طبيعتدن درس دئمه يه باشلادي.
گونده ليك حياتيندا و ايشينده خالقلا سيخ باغلي اولان زردابي آسوده واختلاريني خالق آراسيندا كئچيرير، اوشاقلاري و يئني يئتمه لري علمه، مدنيته، معاريفه هوسلنديريردي. اونون آپارديغي تبليغاتين كؤمگي ايله باكي گيمنازيياسيندا اوخويان طلبه لرين سايي آز بير زاماندا خئيلي چوخالميشدي.
او زامان آذربايجانين مركزي شهري كيمي باكي نين سورعتلي اينكيشافي ميللي مطبوعاتيميزين يارانماسي ضرورتيني دوغوردو. دوغما آنا ديلينده قزئته بؤيوك احتيياج اولدوغونو درك ائدن حسن بي زردابي قزئت چاپ ائتمك اوچون حؤكومته موراجيعت ائتدي. بونونلا علاقه دار بؤيوك موتفككير ايستامبولدان حوروفات گتيرتدي و نهايت، خئيلي زحمتدن، عذاب-اذيتدن سونرا 1875-جي ايلين 22 اييولوندا باكيدا قوبئرناتورون مطبعه سينده آذربايجان ديلينده " اكينچي " قزئتي نين نشرينه مووففق اولدو. بو مطبوع اورقانلا ميللي مطبوعاتيميزين اساسي قويولدو.
1875-جي ايلين 22 اييولوندان 1877-جي ايلين 29 سئنتيابرينا قدر چاپيني داوام ائتديرن " اكينچي " آيدا ايكي دفعه 300-400 تيراژلا نشر اولونوردو. بو ايللر عرضينده قزئتين 56 نؤمره سي چيخميشدير. " اكينچي " قزئتينده نجف بي وزيرووون، عسگر آغا گوراني نين موسكوادان، محمدتاغي عليزاده شيرواني نين شاماخيدان، حئيدري نين دربنددن گؤندرديكلري مكتوبلار، سئييد عظيم شيرواني نين شعيرلري و ميرزه فتعلي آخوندووون " وكيلي-نامعلوم ميلت " ايمضاسي ايله مقاله لري درج اولونوردو. حسن بي زردابي نين ياراتديغي " اكينچي " قزئتي نين دستي-خطي اساسا بير ايدئيا اوزرينده قورولموشدو. زردابي و اونونلا بيرليكده بو قزئتده چاليشان بير سيرا معاريف پرور، دئموكراتيك ناشيرلر شرقين گئريليگيني، بطالت و سست لوگونو حقيقي آزادليغين اولماماسيندا گؤروردولر. اونلار اؤز سؤزلريني دولايي يوللا اولسا بئله، بو قزئت واسيطه سي ايله خالقا چاتديرا بيليرديلر. او دؤورده خالقين باشا دوشه جگي ساده ديلده يازيلان بو قزئتده بئله فيكيرلرين سسلنمه سي طبيعي كي، آذربايجاني اسارت آلتيندا ساخلايان ايمپئرييا مأمورلاريني جيدي ناراحات ائديردي.
ايلك مطبوع اورقان كيمي " اكينچي " اؤز اساس ايدئياسينا اويغون اولاراق اينجه سنعت و ادبياتا دا عاييد يئني دئموكراتيك طلبلر ايره لي سوروردو. آذربايجانين بؤيوك دراماتورقو نجف بي وزيروو كؤهنه شعرلرله ياناشي، شاعيرلري موعاصير حياتدان يازماغا، خالقي جهالت و غفلت يوخوسوندان آييلتماغا، موعاصير روحدا تربييه ائتمه يه چاغيريردي. بونونلا زردابي نين سسينه آذربايجانين بير چوخ گؤركملي، معاريف پرور اينسانلاري سس وئريردي. طبيعي كي، بو جور دئموكراتيك مقاله لريندن سونرا چاريزمين ديكته سي ايله اؤزلريني " ضيالي " سايان بعضي اوزدن ايراق اينسانلار يئربيئردن " اكينچي " نين اوزرينه هوجوما كئچديلر. نهايت، 1877-جي ايل سئنتيابرين 29-دا " اكينچي " اؤز نشريني دايانديرماغا مجبور اولدو. ميللي مطبوعاتيميزين ايلك قارانقوشو اولان بو قزئت ايكي ايلليك عؤمور ياشاسا دا خالقين ميللي و موعاصير روحدا تربييه اولونماسيندا چوخ بؤيوك رول اوينادي. معاريفچي و دئموكراتيك ايدئيالارين جارچيسي اولان " اكينچي " رئاليست ادبياتيميزين اينكيشافيندا موستثنا خيدمتلر گؤستردي. محض بونا گؤره ده بئله ترققي پرور قزئت مورتجع، ايشغالچي بير رئژيمين اسارتي آلتيندا چوخ ياشايا بيلمه دي.
بئله ليكله، 1880-جي ايلدن باشلاياراق حسن بي دوغما كندي زردابدا ياشاماغا باشلادي. او، كند تصروفاتي ساحه سينده كندليلره ياخشي مصلحتلر وئرير، مقامي يئتيشنده يئرلي جاماعاتا اؤز معاريف پرور، دئموكراتيك ايدئيالاريني دا چاتديريردي. باكيدان كناردا ياشاماسينا باخماياراق زردابي يئنه ده مطبوعاتدا فعال ايشتيراك ائديردي. بئله كي، 1880-1890-جي ايللرده ناشيرين باكيدا و تيفليسده چيخان " زييا " ، " كشكول " ، " كاسپي " ، " نووويئ اوبوزرئنييئ " و س. قزئتلرده آذربايجان و روس ديللرينده چوخلو علمي-كوتلوي مقاله لري نشر اولونموشدور.
حياتي نين سون ايللرينده زردابي باكي شهر دوماسيندا معاريف شؤعبه سينده رسمي وظيفه ده چاليشاراق باكي و اطراف كندلرده كي مكتبلره باشچيليق ائديردي. 1906-جي ايلده باكيدا كئچيريلن آذربايجان موعليملري نين بيرينجي قورولتاييندا فعال نوماينده لردن بيري ده قوجامان معاريف خاديمي، گؤركملي موتفككير زردابي اولموشدور.
گرگين علمي فعاليتله مشغول اولان حسن بي زردابي حدديندن آرتيق ايشله ييب اؤزونو يوردوغو اوچون ايفليج خسته ليگينه توتولدو و 1907-جي ايل نويابر آيي نين 28-ده وفات ائتدي. او، 1907-جي ايلده كؤهنه بي بي هئيبت مسجيدي نين ياخينليغيندا دفن اولونسا دا، 1937-جي ايلده همين اراضي داغيديليب. مرحومون سوموكلري بير-نئچه ايل ائوده عاييله سي نين يانيندا قاليب. نهايت، حسن بي زردابي نين 50 ايلليك يوبلئيي قئيد اولوناركن اونون سوموكلري فخري خياباندا دفن اولونودو.
حسن به ي زردابي حاققيندا
(3)
آذربايجان ادبياتيندا 19 جو يوز ايللريني آخوندزاده آدييلا باغلاميشلار. بوعصيري «ميرزا فتحعلي عصري» آدلانديريبلار. آنجاق بئله بير زاماندا زردابي كيمي بؤيوك اينسانلاري اونوتماق اولماز. بئله دؤوراندا معارفچي حسن بيگ زردابي مئيدانا گلير و آخوندزادهنين باشلاديغي ايشلري ايرهلي سورور و عملده اجرا ائدير. حسن بيگ آذربايجاندا ميللي شعورون، وطن پرورليك حيسينين تربيهسي ساحهسينده اؤنجول فعاليته باشلاييب و اجتماعي- سياسي يازيچي اولاراق اجتماعي خاديمي كيمي مئيدانا چيخير. زردابي «اكينچي» آديندا آذربايجانين ايلك درگي سيني چيخارماقلا، آذربايجان مدنيتي تاريخينده آدينين قيزيل حرفلرله يازيلماغا لاييقدير. اونون گؤسترديگي ايلك تئاتر تماشاسينا گؤره، آذربايجان تئاتر تاريخينده بيرينجي آدلار سيراسيندا آدينين داخيل اولماسي گرهكير و آذربايجان بئله معارفچي خاديملرينه فخر ايله ياناشماسينا لاييق بير اينسان دير.
زردابي، يالنيز اؤز دوغما تورپاغينين، ايكيقات، اوچقات ظولم آلتينا دوشموش وطنداشلارينين مودافيعهسينه قاتيلديغي، معارفين يورولماز جارچيسي كيمي چيخيش ائتديگي اوچون، خالقيميزين حافيظه سينده هميشه ياشامالي دير.
زردابي آذربايجانين ايلك معارف پرور، وطنپرور و ميلليتچيسي دير. او، درگي سينين آديني «اكينچي» قويموشدو. بو آد تصادفي سئچيلمهميشدي. اكينچي سؤزونون آلتيندا بؤيوك رمزي معنا، گئنيش فعاليت وئرليشي گيزلنميشدي. او، بورادا چاغداش اوصوللار اساسيندا داها ثمرهلي ايشلهمهيي اؤيره تمك و معاريف توخومونو سپمك اوچون نظرده توتموشدو. زردابي اؤزو آذربايجان مدنيتي تاريخينده بئله بير اكينچي اولدو.
اونون «اكينچي» قزئتهسي 1875 جي ايلدن توخوم اكمهيه باشلاييب و بو توخوملار ياخين زاماندا «كشكول»، «شرق روس»، «حيات»، «ارشاد»، و «ملانصرالدين» ژورناللاريني جوجرديب بويا-باشا چاتديردي. حسن بيگ 1865 جي ايلده مسكووا يونيوئرسينهسيني باشا چاتديردي. بو آذربايجانلي گنجين قارشيسيندا گؤزهل اوفوقلار آچيلميشدي، آنجاق هارا گئديرسه، هارادا بير ايش باشينا كئچرسه قارشيندا دايانانلار آز اولماميشلار. آنجاق زردابي بيگده بو دورومو گؤردوكده سارسيلماييب، بلكه داها ارادهلي اولاراق يولونا داوام وئريب، نهايت آذربايجان مدنيت تاريخينده ايكي بؤيوك ايشي يئرينه يئتيرير. بيرينجي «اكينچي» قزئتيني يايماق، ايكينجيسيآذربايجان تئاتريني صحنهيه چيخارماق!
بو ايكيايشي ايله آذربايجان مدنيتينده بير دؤنوش نوقطهسي ياراداراق، خلقينين فيكرينده، شعوروندا بير حركت يارادير. زردابي 1842 جي ايلده آنادان اولوب، 1907 جي ايلده گؤزونو بو دونيايا يومور، آمما ياراتديغي اثرلر هميشه ليك قالمادادير. او درين مقالهلريله خالق ايچينده اويانيشا سبب اولموش، ميللت ايچينده فيكير و دوشونجه توخوملاريني اكيب و ياخين گلهجكلر مدنيت- اجتماعيت و باشقا علم ساحهلرينده ميوهلريني خلقيميز دره بيلير. مشروطه اينقيلابينا دوغرو گئدهن يولون آچيليشيندا زردابي كيمي دوشونجهلي، معارف پرور اينسانلارين وارليغي بؤيوك نعمت ساييلير. بونسوز اينقيلاب باشلانماييب، نتيجهيه اوغرامازدي. خالقيميزين فيكير حياتيندا زردابي لار كيمي اينسانلارين وارليغي بركتلي و ثمرهلي دير.